نماز

بخش دوم: آثار اجتماعی و عمومی نماز

بخش دوم: آثار اجتماعی و عمومی نماز

فصل اول: اثر تربیتی نماز

همانطور که برای نماز آثار فردی وجود دارد و هر مؤمنی برای خودش بهره ای از این عبادت بزرگ خداوند متعال می برد آثار عمومی هم برای نماز وجود دارد یا به عبارت دیگر نماز علاوه بر اثر فردی اثر برای دیگران هم دارد برای کسانی که قلبی خاشع پیدا کنند اثر مثبت و راه گشا و برای کسانی که عناد و دشمنی بورزند اثری کوبنده و نابود کننده دارد. در این بخش با چند فصل پیرامون اثرات اجتماعی نماز بحث می کنیم:
فصل اول: اثر ترتیبی نماز:
نماز و عبادت اثر تربیتی برای افراد مستعد دارد و چه بسا در اثر نماز دیگران تنبه و بیداری پیدا نموده و به راه راست و مستقیم هدایت شوند نمونه ای از آن را در نماز امام موسی بن جعفر (علیه السلام) می بینیم که چگونه بر کنیزی که از سوی هارون به زندان امام فرستاده شده بود تاثیر می کند امام موسی کاظم (علیه السلام) در طول 35 سال امامت، به زندگی اجتماعی و سیاسی جامعه مسلمین توجه عمیق داشت، در آن هنگام که امام کاظم (علیه السلام) در زندان سندی بن شاهک (در بغداد) بود هارون برای اینکه امام کاظم (علیه السلام) راحتی از نظر روحی تحت فشار قرار دهد و آن حضرت را اذیت کند یا به خیال خود سوژه تبلیغاتی مناسبی برای خود درست کند کنیزی خوش قامت و زیباچهره را به عنوان خدمتگزار به زندان فرستاد.
امام کاظم (علیه السلام) آن کنیز را نپذیرفت و به عامری (کسی که واسطه رساندن کنیز شده بود) فرمود: به هارون بگو بل انتم بهدیتکم تفرحون: بلکه شما به هدایایتان شاد هستید من نیازی به آن هدیه ندارم عامری بازگشت جریان را به هارون گزارش داد هارون خشمگین شد و به او گفت به زندان برو به موسی بن جعفر (علیه السلام) بگو نه ما با رضایت تو، تو را زندانی کرده ایم و نه با رضایت تو، تو را دستگیر نموده ایم، قطعا باید کنیز در زندان باشد.
به این ترتیب کنیز را در زندان باقی گذاشتند هارون جاسوسی را بر او گماشت، تا چگونگی کار کنیز را به او گزارش دهد.
کنیز در زندان، آن چنان تحت تاثیر معنویت امام (علیه السلام) قرار گرفت که همواره به سجده می رفت و می گفت: قدوس، سبحانک سبحانک ای خدای پاک و بی عیب از هر گونه عیب منزهی و پاک هستی آن جاسوس ماجرا را به هارون گزارش داد هارون گفت به خدا سوگند که موسی بن جعفر (علیه السلام) کنیز را با جادوی خود، سحر کرده، برو آن کنیز را نزد من بیاور. کنیز در حالی که لرزه به اندام و بهت زده بود نزد هارون آمد هارون احوال او را پرسید کنیز گفت: امام (علیه السلام) را دیدم، شب و روز سرگرم نماز و عبادت و تسبیح بود به او گفتم ای آقای من، من برای خدمتگزاری توبه اینجا آمده ام، چه حاجت داری تا تو را یاری کنم. فرمود: اینها (هارون و اطرافیان او) درباره من چه فکری می کنند؟ ناگهان به سویی متوجه شد من نیز به آن سو نگریستم، باغی شاداب و پر درخت و با صفا با حوریان و غلامان دیدم بی اختیار به سجده افتادم تا اینکه غلام شما آمد و مرا به اینجا آورد. هارون گفت: ای زن خبیث، تو در سجده به خواب رفته ای و آن چیزها را دیده ای، سپس دستو داد که آن کنیز را تحت نظر قرار دادند تا وقایع زندان را به کسی نگوید، او همچنان تحت نظر مشغول عبادت بود تا از دنیا رفت.(31)
در این داستان به نکاتی پی می بریم: یکی اینکه خباثت و سیاست شیطانی هارون مشخص می شود که تا چه اندازه مکر و حیله بکار می برد تا بقول خودش بتواند کسانی که مانع حکومت او هستند از سر راه بردارد اما این نقشه با درایت به جا و صحیح امام کاظم (علیه السلام) خنثی شد نکته دیگر اینکه به قدرت معنوی امام کاظم (علیه السلام) پی می بریم که در آن جایگاه بسیار سخت و موقعیت حساس زندان چنان با توکل به خدا در برابر شیاطین ظاهری و تمایلات نفسانی ایستادگی کرد که نه تنها خود از وادی پر خطر محفوظ ماند بلکه یک انسان بیچاره مأمور امر دیگران را هم از ورطه هلاکت نجات داد و با تصرف معنوی در روح آن کنیز او را نیز در زمره افراد صالح قرار داد و این است اثر عبادت و نماز بر دیگران.

- بر قراری عدالت اجتماعی اثر تربیتی نماز:

بعد دیگر اثر تربیتی نماز در آثار اجتماعی بر قراری عدالت اجتماعی بین افراد بواسطه نماز است. ممکن است کسی سؤال کند نماز که در ظاهر یک عبادت فردی است چه اثر اجتماعی می تواند داشته باشد آن هم اثری که از آن عدالت اجتماعی بر قرار شود؟ جواب این سؤال این است که اگر ما خوب در نماز دقت کنیم از آن می توانیم این اثر را بدست آوریم یعنی اگر واقعاً نماز، نماز باشد باید در اثر آن عدالت اجتماعی هم بر قرار شود.

6 - کامل آوردن رکوع و اثر آن برای رفع وحشت قبر:

از چیزهایی که نافع است برای برطرف کردن وحشت قبر آن است که رکوع نماز را کامل و تمام بجا آورد چنانکه از حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) روایت شده است که:
کسیکه تمام کند رکوع خود را داخل نشود او را وحشتی در قبرش(24) مسلما در عالم قبر که عده ای از علماء کلام قبر را تفسیر کرده اند به زندگی برزخی نه این قبر خاکی تنها انسان وارد شده در آنجا بسیار در حالت سختی قرار می گیرد از غربت و تنهایی در آنجا و چیزی که می تواند او را از این وحشت تنهایی برهاند اعمال شایسته اوست که یکی از آنها به نص و تصریح روایت رکوع کامل است.

7- اثر هدیه نماز برای میت در شب اول قبر:

سید بن طاووس (ره) از حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده که فرمودند: نمی گذرد بر میت ساعتی سخت تر از شب (اول) قبر پس رحم نمائید مردگان خود را به صدقه و اگر نیافتی چیزی که صدقه بدهی پس یکی از شما دو رکعت نماز کند و بخواند در رکعت اول فاتحه الکتاب یک مرتبه وقل هو الله دو مرتبه و در رکعت دوم فاتحه یک مرتبه و الهیکم التکار ده مرتبه و سلام دهد و بگوئید اللهم صل علی محمد و آل محمد وابعث ثوابها الی قبر ذلک المیت فلان بن فلان پس حق تعالی می فرستد همان ساعت هزار ملک به سوی قبر آن میت با هر ملکی جامه و حله ای (برای میت) و تنگی قبر او را وسعت دهد تا روز نفخ صور (روزی که اسرافیل در شیپور و صور خود بدمد و قیامت بزرگ به پا شود) و عطا کند به نماز کننده به عدد آنچه آفتاب بر آن طلوع می کند حسنات و بالا برده می شود برای او چهل درجه(25).
این هم یک اثر از اثرات نماز حتی نمازی که فردی دیگر در شب اول قبر میت خوانده و آنرا هدیه نموده است برای آن میت. البته برای رفع وحشت شب اول قبر از میت دو رکعت نماز دیگر هست که نماز معروف شب اول قبر همان است بدین صورت: دو رکعت نماز انجام می دهد در رکعت اول حمد و آیه الکرسی یک مرتبه و در رکعت دوم حمد یک مرتبه و سوره قدر (انا انزلناه) را ده مرتبه (10 مرتبه) بخواند و چون سلام نماز را بگوید این ذکر را بگوید:
اللهم صل علی محمد و آل محمد وابعث ثوابها الی قبر فلان بن فلان و به جای فلان به فلان نام میت را بگوید(26) همچنین شیخ بزرگوار ثقه الاسلام نوری در کتاب دارالسلام از شیخ خود معدن الفضایل و المعالی مولانا حاج مولافتحعلی سلطان آبادی نقل کرده که فرمود عادت و طریقه من بر آن بود که هر کس از دوستان اهل بیت (علیهم السلام) را که خبر فوتش را می شنیدم دو رکعت نماز در شب دفن او برای او می گزاردم (همان دو رکعت نماز شب اول قبر) خواه آن میت را می شناختم یا نه و هیچ کس بر این روش من مطلع نبود تا آنکه روزی یکی از دوستان مرا در راهی ملاقات کرد و گفت: دیشب خواب دیدم فلان شخص را که در این ایام وفات کرده و پرسیدم از حال (و آنچه براو گذشته بعد از مردن گفت من در سختی و بلا بودم تا اینکه دو رکعت نمازی که فلانی خواند - و اسم شما را برد - آن دو رکعت مرا از عذاب نجات داد خدا رحمت کند پدرش را به این احسانی که از او به من رسید. مرحوم حاج ملافتحعلی فرموده آنگاه آن شخص از من پرسید که آن نماز چه نمازی بود؟ پس من او را خبر دادم به طریقه مستمره خود برای اموات (نماز شب اول قبر را برای اموات می خواندم(27)).

فصل دوم: آثار اخروی

در بخش اول که آثار فردی نماز را بررسی می کنیم بعد از بیان آثار دینوی فردی نماز اینک به ذکر نمونه هایی از آثار اخروی فردی نماز می پردازیم.

1- نماز ذخیره آخرت:

یکی از عمده ترین اثرات اخروی نماز برای فرد این است که نماز ذخیره ای برای آخرت است همانگونه که در قرآن مجید در آیه 110 سوره بقره خداوند متعال خطاب به مؤمنین می فرماید:
و اقیموا الصلوه واتوا الزکوه و ما تقدموا لا نفسکم من خیر تجدوه عندالله ان الله بما تعملون بصیر.
یعنی: نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و آنچه پیش می فرستید برای خودتان از کارهای خیر آنرا نزد خدا می یابید و خداوند به آنچه انجام می دهید بینا است در این آیه شریفه می بینیم که نماز در کنار زکات عمل خیری شمرده شده که ذخیره ای برای قیامت مؤمن محسوب می گردد و خداوند بعد از بیان نماز و زکات به صورت کلی فرموده هر خیری که انجام می دهید حتماً آنرا در قیامت می یابید.

2 - نماز رهایی بخش از دوزخ و جهنم:

یکی دیگر از اثراتی که نماز برای فرد در آخرت دارد رهیی بخش بودن نماز از دوزخ و آنش جهنم است همانگونه که قرآن مجید داستان کسانی را بیان می کند که در دنیا به نماز پشت کرده و به آن بی اعتنایی کرده اند لذا در آخرت سزاوار دوزخ و جهنم شدند. در سوره مدثر در آیات 41 تا 43 چنین می فرماید که افراد بهشتی از جهنمیان سؤال می کنند: ما سلککم فی سقر قالوا لم نک من المصلین.
یعنی: سؤال می کنند از مجرمین که چه چیزی شما را به دوزخ وارد ساخت می گویند ما از نمازگزاران نبودیم....
البته مجرمین به واسطه برنامه های دیگرشان در دنیا هم اهل دوزخ شدند اما یکی از کارهای آنها ترک نماز بود، که موجب ورود آنها به دوزخ شده از مفهوم این آیه شریفه می توانیم چنین استنباط کنیم که مؤمنین که اهل نجات و بهشت گردیدند یکی از چیزهایی که آنها را نجات داد و رستگار کرد نماز است امیرمؤمنان علی (علیه السلام) هم در نهج البلاغه در خطبه 190 در این مورد چنین می فرماید:
تعاهدوا امر الصلاه و حافظوا علیها و استکثروا امنها و تقربوابها فانها کانت علی المؤمنین کتایاً موقوتا الاتسمعون الی جواب اهل النارحین سئلوا ما سللکم فی سقر قالوا لم نک من المصلین.....
یعنی: مواظب نماز باشید نماز را حفظ کنید زیاد نماز بخوانید بوسیله نماز با خدا نزدیک شوید زیرا نمازکاری است که خدا در وقتهای معینی آنرا واجب گردانیده است مگر به پاسخ جهنمی ها آنگاه که سؤال می شوند و جواب می دهند گوش نداده اید؟ چه چیزهایی شما را در جهنم افکند؟ جهنمی ها می گویند ما نماز نمی خواندیم....

3 - نماز خاموش کننده آتش جهنم:

یکی دیگر از اثرات اخروی نماز این است که آتش دوزخ که بر اثر اعمال بد انسان افروخته شده است را خاموش می کند نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در این زمینه در کلامی گهربار می فرماید:
ان الله ملکا ینادی عند کل صلاه یا بنی آدم قوموا الی نیرانکم التی او قدتموها علی انفسکم فاطفؤها بالصلاه.
یعنی، خداوند فرشته ای دارد که هنگام نماز بانک می زند آدمیزادگان برخیزند و آتش هایی را که بر خویشتن افروخته اید بنماز خاموش کنید(21).

4- اولین چیزی که بحساب آن می رسند نماز است:

یکی دیگر از اثرات اخروی نماز را می توان این اثر دانست که نماز تأثیر در همه اعمال دارد و اولین چیزی که بحساب آن رسیدگی می شود نماز است و در صورت قبولی نماز بقیه اعمال نیز مورد قبول خواهد بود و الاحساب او سخت است در این زمینه هم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: اول ما یحاسب به الصلاه نخستین چیزیکه بحساب آن می رسند نماز است(22).
ممکن است کسی بگوید این چه اثری است برای نماز که اولین عملی که به آن رسیدگی می کنند نماز است؟ جواب می دهیم که اثر نماز بر سایر اعمال آنقدر زیاد است که از بین همه اعمال اول به آن رسیدگی می کنند اگر فرد در این مرحله موفق شد حساب بقیه اعمال او را هم خواهند رسید.

5 - اثر جسمانی نماز:

نماز که امر عبادی است و برای تقرب و نزدیکی به خداوند خوانده می شود حتی می تواند اثر جسمانی هم برای نمازگزار داشته باشد شاهد آن اینکه همانگونه که در روایات وارد شده نماز شب باعث درخشندگی چهره در روز برای نمازگزار است حال کسی ممکن است بگوید منظور درخشندگی چهره در قیامت برای نمازگزار دارد گرچه این احتمال هم درست است اما در حدیث و روایت که دقت کنیم ظاهر کلمه النهار را بعد اللیل آورده که می توان همان روز در دنیا را ملاک گرفت در این حدیث شریف که از نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شده چنین آمده:
من کثرت صلوته باللیل حسن وجهه بالنهار یعنی هر که شب نماز بسیار کند بروز چهره اش نیکو شود(20).
آری این هم یکی از آثار و برکات نماز شب و نماز در دل شب می باشد که باعث درخشندگی و روشنی چهره نمازگزار در روز است همانگونه که برای نماز شب و برکات و آثار دیگری هم ذکر کرده اند مثل ازدیاد رزق و عمر و غیره که در بحث به یکی از اثرهای نماز شب که اثر فردی دنیوی است که درخشندگی چهره است اشاره گردید.

مقدمه

نویسندگان و گویندگان دینی درباره نماز و مفهوم و فلسفه و هدف و آثار و برکات و احکام آن بگویند و بنویسند(1).
انسان هر عملی را که می خواهد انجام دهد بیشتر دقت می کند که ببیند
آن عمل چه اثری در زندگی او دارد مثلاً تحصیل علم می کند تا معلومات بالاتری کسب کند، مسافرت می کند تا تجربه، تفریح و مقاصدی که دارد بدست آورد و امور دیگر هم همینطور حال در مورد نماز که یکی از اعمال مهم فرد مسلمان است و دستور خداوند متعال است باید در زندگی هم اثری را ببینیم البته چون نماز دستوری الهی است هم در دنیا و هم در آخرت در زندگی و سرنوشت انسان اثراتی دارد که ما سعی کرده ایم در این مجموعه تا آنجا که مقدور بوده است آثاری را برای نماز چه به صورت فردی و چه اجتماعی و چه در دنیا و چه در آخرت از قرآن و روایات و داستانهای اسلامی بیان کنیم. و هدف دیگر از تدوین این مجموعه بیان این مطلب است که جوابی داده باشیم مستند در برابر شبهاتی که بعضی از غیر مسلمین و غیر متدینین به مسلمین دارند که این عملی که شما هر روز به عنوان نماز انجام می دهید چه فایده و اثری در زندگی شما دارد که با مطالعه این مجموعه این شبهه هم برطرف خواهد شد.
در این مجموعه سعی ما بر این بوده که بیشتر از روایات و احادیث برای اثبات مطلب استفاده کنیم با وجود اینکه در بعضی از کتب در مورد نماز صرفاً داستان ذکر شده و خواستیم علاوه بر آن داستانها ببینم آثار و برکات نماز در آیات و روایات به چه بیانی وارد شده؟ این مجموعه را هدیه می کنیم به ارواح طیبه انبیاء الهی و ائمه معصومین (علیهم السلام) معلمین اول نماز و همه علماء و شهداء و ارواح مؤمنین نمازگزار که به جوار رحمت الهی رفته اند. این مجموعه شامل 6 بخش می باشد که در فهرست مطالب به شرح آن پرداخته شده است.
محمد اسماعیل هیئتی
تابستان 1384
قم

بخش اول: آثاری فردی نماز

آثار فردی را در دو فصل آثار دنیوی و آثار اخروی بررسی می کنیم:

2 - اثر اخلاقی:

یکی از ثمرات و برکات اخلاقی نماز برای فرد این است که او را از کارهای زشت و ناپسند باز می دارد همانگونه که در آیه 45 سوره مبارکه عنکبوت چنین می فرماید:
اتل ما اوحی الیک من الکتاب واقم الصلوه ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر و لذکر الله اکبر و الله یعلم ما تصنعون.
یعنی: آنچه را از کتاب به تو وحی شد، تلاوت کن و نماز را برپادار که نماز انسان را از زشتیها و گناه باز می دارد و یاد خدا بزرگتر است و خداوند آنچه را انجام می دهید می داند.
در تفسیر نمونه(2) ذیل آیه شریفه 45 عنکبوت مطالبی را پیرامون نماز و معنا و مفهوم این آیه شریفه بیان داشته بدین نحو که طبیعت نماز از آنجا که انسان را به یاد نیرومندترین عامل باز دارنده، یعنی اعتقاد به مبدأ و معاد می اندازد دارای اثر بازدارندگی از فحشاء و منکر است. مثلاً ما بررسی کنیم سوره حمد و مفاهیم و مضامین بلند آنرا شخصی که به نماز می ایستد تکبیر می گوید خدا را از همه چیز برتر و بالاتر می شمرد به یاد نعمتهای او می افتد حمد و سپاس او را می گوید و خدا را به رحمانیت و رحیمیت می ستاید به یاد روز جزای او می افتد اعتراف به بندگی او می کند از او یاری می جوید صراط مستقیم از او می طلبد و از راه کسانی که غضب بر آنها شده و گمراهان به خدا پناه می برد. بدون شک در قلب و روح چنین انسانی جنبشی به سوی حق و حرکتی به سوی پاکی و جهشی به سوی تقوی پیدا می شود.
منتها هر نمازی به همان اندازه که از شرائط کمال و روح عبادت برخوردار است نهی از فحشا و منکر می کند گاه نهی کلی و جامع و گاه نهی جزئی و محدود، ممکن، نیست کسی نماز بخواند و هیچگونه اثری در او نبخشد هر چند نمازش صوری باشد هر چند آلوده گناه باشد البته این گونه نماز تاثیرش کم است این گونه افراد اگر همان نماز را نمی خواندند از این هم آلوده تر بودند.
به عبارت دیگر نهی از فحشا و منکر سلسله مراتب و درجات زیادی دارد و هر نمازی به نسبت رعایت شرایط دارای بعضی از این درجات است. در حدیثی(3) از پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین می خوانیم که جوانی از انصار نماز را با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ادا می کرد اما با این حالت آلوده گناهان زشتی بود این ماجرا را به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عرضه داشتند فرمود: ان صلاته تنهاه یوماً. سرانجام نمازش روزی او را از این اعمال باز می دارد.
این اثر نماز (بازدارندگی از گناه) بقدری اهمیت دارد که در بعضی از روایات اسلامی به عنوان معیار سنجش نماز مقبول و غیر مقبول از آن یاد شده چنانچه امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
من احب ان یعلم اقبلت صلوته ام لم تقبل فلینظر هل منعت صلوته عن الفحشاء و المنکر؟ فبقدر ما منعته قبلت منه.
کسی که دوست دارد ببیند آیا نمازش مقبول درگاه الهی شده یا نه باید ببیند آیا این نماز او را از زشتیها و منکرات باز داشته یا نه به همان مقدار که بازداشته نمازش قبول است(4).
اثر بازدارندگی نماز از گناهان و معاصی آنقدر مهم است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیثی چنین فرمودند:
من لم تنهه صلوته عن الفحشاء و المنکر لم یزدد بها من الله الا بعداً.
یعنی: هر کس نمازش از ناسزا و بدی بازش ندارد به نماز از خدا دورتر شود(5).
از نظر اخلاقی اثر روح بخش نماز برای نمازگزار این است که نماز به وسیله شستشوی از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است چرا که خواه و ناخواه نماز انسان را دعوت به توبه و اصلاح گذشته می کند. لذا در حدیثی می خوانیم که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از یاران و اصحاب سؤال فرمودند:
لوکان علی باب دار احدکم نهر و اغتسل فی کل یوم منه خمس مرات اکان یبقی فی جسده من الدرن شی ء؟ قالوا لا قال فان مثل الصلوه کمثل النهر الجاری کلما صلی کفرت ما بینهما من الذنوب.
یعنی: اگر بر در خانه شما یکی از شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج مرتبه خود را در آن شستشو دهد آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می ماند؟ در پاسخ عرض کردند نه فرمود: نماز درست همانند این آب جاری است هر زمان که انسان نمازی می خواند گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است از میان می رود(6).
بعد دیگر اثر اخلاقی نماز این است که نماز از بین برنده بدی هاست بر طبق آیه شریفه 114 سوره هود که می فرماید:
واقم الصلوه طرفی النهار و زلفاً من اللیل ان الحسنات یذهبن السیئات ذلک ذکری للذاکرین.
یعنی: نماز را در دو طرف روز و اوائل شب بر پادار چرا که حسنات، سیئات و بدی ها (و آثار آنها را) بر طرف می سازند این تذکری است برای آنها که اهل تذکرند.
بحثهای مختلفی پیرامون اینکه چگونه حسنات، سیئات را از بین می برد؟ شده است اما از آنجائی که جمله مذکور ان الحسنات یذهبن السیئات بلافاصله بعد از دستور به نماز ذکر شده یکی از مصداقهای روشن آن، نمازهای روزانه است و اگر در روایات هم تنها تفسیر به نمازهای یومیه شده، دلیل برانحصار آن نیست بلکه می خواسته مصداق واضح و روشن آنرا که نماز است بیان کند. در اثرگذاری نماز بر از بین بردن بدی ها و سیئات در روایات و احادیث تعابیری از معصومین (علیهم السلام) دیده می شود که تناسب با آیه مورد بحث دارد من جمله: ابو عثمان می گوید من با سلمان فارسی زیر درختی نشسته بودیم او شاخه خشکی را گرفت و تکان داد تا تمام برگهایش فرو ریخت سپس رو به من کرد و گفت سؤال نکردی چرا این کار را کردم گفتم: بگو ببینم منظورت چه بود؟
گفت این همان کاری بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) انجام داد هنگامی که خدمتش زیر درختی نشسته بودم سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این سؤال را از من کرد و فرمود سلمان نمی پرسی چرا چنین کردم؟ من عرض کردم بفرمائید چرا؟ فرمود:
ان المسلم اذا توضأ فاحسن الوضوء ثم صلی الصلوات الخمس تحاتت خطایاه کما تحات هذا الورق ثم قرء هذه الایه واقم الصلوه...
یعنی: هنگامی که مسلمان وضو بگیرد و خوب وضو بگیرد، سپس نمازهای پنجگانه را بجا آورد گناهان او فرو می ریزد همانگونه که برگهای این شاحه فرو ریخت سپس همین آیه (اقم الصلوه....) را تلاوت فرمود(7).
باز در مورد اثرگذاری نماز در زدودن گناه و از بین بردن معاصی حتی آن گناهانی که در صورت ثابت شدن حد یا تعزیر دارد در روایات و احادیث مطالبی را مشاهده می کنیم که از باب نمونه حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل میشود از یکی از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بنام ابی امامه نقل شده که می گوید: روزی در مسجد در خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بودیم که مردی آمد و عرض کرد یا رسول الله من گناهی کردم که حد بر آن لازم می شود آن حد را یر من اجرا فرما. فرمود آیا نماز با ما خواندی؟ عرض کرد آری ای رسول خدا فرمود خداوند گناه تو - یا حد تو - را بخشید(8).
بیان این حدیث و مطالعه و شنیدن آن ممکن است برای بعضی از افراد این شبهه را به وجود آورد که پس از هر گناهی کردیم حتی هر گناهانی که حد بر آنها لازم شده با خواندن نماز این گناهان پاک می شود و ما دیگر مشکلی از این جهت نداریم که هر چه بخواهیم گناه کنیم و حتی گناهانی که جامع و اجتماع را به فساد و تباهی بکشد حال سؤال این است که اگر اثر نماز برای گناهکار این باشد پس فرق نمازگزار و فرد بی نماز چه خواهد بود؟
جواب این شبهه این است که اولاً این روایت و حدیث شریف نبوی نمی خواهد افراد را به گناه تشویق کند بلکه برعکس می خواهد راهی از راههای توبه و بازگشت به سوی خدا که نماز است را برای افراد مخصوصاً گنهکاران بیان کند تا اینکه در اثر گناه و معصیت مأیوس از رحمت واسعه الهی نگردند و بوسیله نماز روح خود را پاک کنند و شرط اساسی توبه این است که بعد از توبه نمودن و استغفار به درگاه خدا دیگر سراغ گناه و معصیت نرود و الا نوعی استهزاء بدرگاه خداوند می شود که فرد گناه کند بعد توبه کند و ثانیاً همانطور که از این حدیث شریف استنباط می شود نماز گناهانی را از بین می برد حتی آنهایی که حد بر آنها قرار داده شد که به مرحله اثبات نزد حاکم شرع نرسیده باشد یعنی شخص گنهکار بین خود و خدا از آن گناه توبه کند و با خدا عهد کند که سراغ آن گناه و گناهان دیگر نرود و آنچه می تواند به جبران گناه از طریق عبادت و اعمال حسنه بپردازد آن موقع چنین نمازی اعمال بد گذشته و معاصی را محو و نابود خواهد کرد.
و لذا این مطلب که گناه تا به حد اثبات نرسیده قابل جبران است و با توبه می توان از خداوند متعال طلب غفران و بخشش نمود را نیز در روایات و احادیث دیگر می بینیم من جمله حدیثی است که از علی (علیه السلام) در همین زمینه اثر بخش نماز بیان شده است که حضرت فرمود. با رسول خدا در مسجد در انتظار نماز بودیم که مردی برخاست و عرض کرد ای رسول خدا من گناهی کرده ام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روی از او برگرداند هنگامی که نماز تمام شد همان مرد برخاست و سخن او را تکرار کرد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود آیا با ما این نماز را انجام ندادی؟ و برای آن بخوبی وضو نگرفتی؟ عرض کرد آری فرمود این کفاره گناه تو است(9).
به هر حال جای تردید نیست که هر گاه نماز با شرائطش انجام شود انسان را در عالمی از معنویت و روحانیت فرو می برد که پیوندهای ایمانی او را با خدا چنان محکم می سازد که آلودگی ها و آثار گناه را از دل و جان او شستشو می دهد. نماز انسان را در برابر گناه بیمه می کند و نیز نماز زنگار گناه را از آئینه دل می زداید. نماز جوانه های ملکات عالی انسانی را در اعماق جان بشر می رویاند نماز اراده را قوی و قلب را پاک و روح را تطهیر میکند و به این ترتیب نماز در صورتی که به صورت جسم بی روح نباشد مکتب عالی تربیت است. بعد دیگر اثر اخلاقی نماز پاک کننده، روح از کثافات است در این قسمت به بیان کلام امیرمؤمنان علی (علیه السلام) آن امیر سخن و بیان توجه می کنیم که فرمود:
تعاهد وا امر الصلوه و حافظوا علیها و استکثر وامنها و تقر بوابها تا آنجا که فرمود و و انها لتحت الذنوب حت الورق وتطلقها اطلاق الربق و شبهها رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بالحمه تکون علی باب الرجل فهو یغتسل منها فی الیوم و اللیله خمس مرات فما عسی ان یبقی علیه من الدرن؟
و قد عرف حقها رجال من المؤمنین الی آخر خطبته (علیه السلام)
یعنی: مواظب نماز باشید نماز را حفظ کنید زیاد نماز بخوانید بوسیله نماز با خدا نزدیک شوید زیرا نماز کاری است که خدا در وقت های معینی آنرا واجب گردانیده، است. در ادامه فرمودند: نماز گناهان را همانند برگ درخت روی زمین می ریزد و همانند باز شدن گره ها گناهان را می شکافد بعد فرمودند: رسول خدا (علیه السلام) نماز را به چشمه آب تشبیه کرد که در کنار درب خانه است و انسان روزی پنج مرتبه خود را در آن می شوید و در این صورت هیچ کثافتی به بدن انسان باقی نمی ماند(10).
بعد دیگری اثر اخلاقی نماز این است که نماز مانع افتادن در دامن شیطان است باز در کلام مولای متقیان به این معنا اشاره شده است آنجا که می فرماید:
فما تکدی ابداً و لا تشوی احداً لا عالماً لعلمه و لا مقلاً فی طمره و عن ذلک ماحرس الله عباده المؤمنین بالصلوات و الزکوات و مجاهده الصیام فی الایام المفروضات تسکیناً لا طرافهم و تخشیعاً لا بصارهم و تذلیلاً لنفوسهم و تخفیضاً لقلوبهم و اذهاباً للخیلاًء عنهم و لما فی ذلک من تعفیر عتاق الوجوه بالتراب تواضعاً و التصاق کرائم الجوارح بالارض تصاغراً... الی آخر خطبته (علیه السلام).
یعنی: ابلیس نه خسته می شود، نه در هدف گیری اشتباه می کند نه عالم را با دانشی که دارد نادیده می گیرد و نه فقیر را با بیچارگی اش خدا بندگان مؤمن خود را با نماز، زکات و روزه گرفتن در روزهائیکه واجب است از سقوط در دامن ابلیس حفظ می کند زیرا با انجام این کارهای واجب اعضای انسان کنترل می شود چشمهای انسان بزیر می آید افکار، متواضع می شود دلها، نرم می گردد و خودخواهی بر طرف می شود زیرا در نماز رخسارهای خوب از روی تواضع بخاک می افتد و بهترین اعضای بدن (پیشانی) برای اظهار کوچکی در برابر خدا به زمین می چسبد(11).
بعد دیگر اثر اخلاقی نماز این است که نماز جلوگیری کننده کبر و خودخواهی است که این مطلب نیز در کلام امیر المؤمنان علی (علیه السلام) بیان گردیده آنجائی که می فرماید:
فرض الله الایمان تطهیراً من الشرک و الصلاه تنزیها عن الکبر...)
یعنی: خدا ایمان را برای تمیز شدن از نجاست شرک واجب گردانید و نماز را برای جدائی از خودخواهی واجب نمود و....(12).
اگر به خوبی دقت کنیم می بینیم که امیرمؤمنان علی (علیه السلام) آن نمازی را دور کننده از کبر و خودخواهی برای نمازگزار می داند که بر پایه ایمان به خدا قرار گرفته باشد و نمازی چنین اثر را دارد که نابودکننده شرکت و بت پرستی باشد چون فردی که می خواهد از خودخواهی و کبر به دور باشد باید اول خداپرست و خداخواه باشد تا بتواند از نماز به درگاه حق بهره ببرد از این جهت علی (علیه السلام) اول فرض و واجب شدن ایمان را می فرماید بعد به بیان علت وجوب نماز و سایر واجبات می پردازند.

3 - اثر روانی نماز:

در آیات 9 تا 16 سوره مبارکه طه خداوند متعال داستان حضرت موسی (علیه السلام) را بیان نموده است البته زمانی که حضرت موسی (علیه السلام) مأموریت مهم و حساس پیامبری بر دوش او نهاده شد با توجه به اینکه بحث اثر روانی نماز را می بینیم برای روشنتر شدن این موضوع جریان داستان حضرت موسی (علیه السلام) که در ذیل آیات 9 تا 16 سوره طه در کتب تفسیر بیان شده به اختصار مرور می کنیم: در تواریخ می خوانیم که حضرت موسی (علیه السلام) هنگامی که مدت قرار دادش با حضرت شعیب در مدین پایان یافت همسر و فرزند و همچنین گوسفندان خود را برداشت و از مدین به سوی مصر رهسپار شد راه را گم کرد شبی تاریک و ظلمانی بود گوسفندان او در بیابان متفرق شدند می خواست آتشی بیفروزد تا در آن شب سرد خود و همسر و فرزندانش گرم شوند اما بوسیله آتش زنه آتش روشن نشد در این اثناء همسر باردارش دچار درد وضع حمل شد.
طوفانی از حوادث سخت او را محاصره کرد در این هنگام بود که شعله ای از دور به چشمش خورد ولی آتش نبود بلکه نورالهی بود موسی به گمان اینکه آتش است برای پیدا کردن راه و یا گرفتن شعله ای به سوی آتش حرکت کرد. وقتی حضرت موسی (علیه السلام) به آتش نزدیک شد از درختی که آن نور تلألو و درخشندگی داشت خطاب به او شد که من پروردگار توأم کفش خود را درآورد تو در سرزمین مقدسی هستی و من تو را اختیار کردم پس به آنچه به تو وحی می شود گوش فراده اننی انا الله لا اله الا انا فاعبدنی واقم الصلوه لذکری یعنی همانا من خدا هستم که غیر از من خدای دیگری نیست پس مرا عبادت کن و نماز را برای یاد و ذکر من بپادار.
در این آیه شریفه (آیه 14 سوره طه) پس از بیان مهمترین اصل دعوت انبیاء که مسأله توحید است، موضوع عبادت خداوند یگانه به عنوان یک ثمره برای درخت ایمان و توحید بیان شده و به دنبال آن دستور به نماز یعنی بزرگترین عبادت و مهمترین پیوند خلق با خالق و (آرام بخش ترین وسیله برای رفع نگرانی ها و اضطرابها) داده شده. از این آیات مخصوصاً آیه 14 می فهمیم که نماز انسان را به یاد خدا می اندازد یاد خدا نفس مطمئنه به او می دهد و نفس مطمئنه او را به مقام بندگان خاص و بهشت جاویدان می رساند(13).
آری چنین است که حضرت موسی (علیه السلام) در آن شرائط بحرانی و سخت که نیرومندترین انسانها از پا در می آیند و مأیوس و ناامید می شوند اگر نبود یاد و نام عبادت خداوند از نظر روانی تحمل آن وضعیت، بسیار برای او گران و سخت بود اما یاد خدا و نماز او را به آرامش خاصی رساند. و از همین روست که امام صادق (علیه السلام) می فرماید: هر زمانی غم و اندوه دنیا بر شما چیره شده وضو بگیرید و به مسجد بروید و دو رکعت نماز بخوانید چون خداوند تعالی می فرماید: و استعینوا بالصبر و الصلوه(14) از نماز و روزه کمک و یاری بگیرید بعد امام صادق (علیه السلام) در ادامه فرمودند: شیوه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هم چنان بود که هر گاه باد سهمگین می آمد به مسجد می رفت و از نماز کمک می گرفت چون در آسمان کسوف و خسوف پدید می آمد نیز به نماز پناه می برد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: همه پیامبران خدا هر گاه دچار نگرانی و تشویش می شدند برای رفع نگرانی به نماز پناه می بردند(15).
باز جهت رفع نگرانی و پناه بردن به نماز امام صادق (علیه السلام) در روایتی دیگر فرمودند:
کان علی (علیه السلام) اذا هاله شی ء فزع الی الصلاه ثم تلی هذه الایه و استعینوا بالصبر و الصلاه
یعنی: هنگامی که برای امیرالمؤمنین (علیه السلام) مشکلی پیش می آمد به نماز پناه می برد (ناراحتی خویش را به طریق نماز جبران می کرد) و آیه و استعینوا بالصبر و الصلاه را تلاوت می کرد(16).
آری در این دنیای پر از مشکلات و سختی ها که هر آن برای انسانها گرفتاریها و دردسرهای فراوان دارد بشر امروزی به دنبال راه و چاره از طریق انواع برنامه های مختلف و درمان و مشکلات روانی خود است یا از طریق مداوا و درمانهای خاص یا از طریق اشتباه پناه بردن به مواد تخدیر کننده و غیره می خواهد مشکلات روانی را فراموش کند اما هرچه نگاه می کنیم بخصوص در جوامعی که از مذهب فاصله بیشتری پیدا کرده اند گرفتاریهای آنان بیشتر است و این چیزی نیست جز فراموش کردن یاد و ذکر خدا که این چنین بشر را سخت دچار ساخته و اگر امروزه بخواهند راه صحیح را برای رفع ناراحتی های روانی اجتماعی و فردی افراد معین و مشخص کنند بهترین و صحیح ترین راه همان برنامه ای است که قرآن مجید یاد آور شده که الا بذکر الله تطمئن القلوب و یکی از مشخص ترین برنامه های اطمینان قلبها نماز است که آرامش خاصی به انسان می دهد و روح انسان را به خالق متعال مرتبت می کند. و حال که بحث از اثر روانی نماز است، نماز امام سجاد (علیه السلام) را که برای رفع اندوه و ناراحتی است بیان کنیم. روایت است که اگر گرفتاری و اندوهی برای حضرت سجاد (علیه السلام) پیش می آمد تمیزترین جامعه هایش را می پوشید و وضو می ساخت و به بام خانه می رفت و چهار رکعت نماز می خواند در رکعت اول حمد و سوره زلزلت (زلزل) و در رکعت دوم حمد و سوره نصر و در رکعت سوم حمد و سوره کافرون و در رکعت چهارم حمد و توحید می خواند بعد سر به آسمان بر می داشت و می فرمود: خداوندا ترا قسم می دهم به اسمائی که اگر بر درهای بسته آسمان بخوانی باز می شود و اگر بر گشاده شدن تنگی های زمین بخوانی گشاده می گردد. به اسماء تو که اگر برای مشکلات بخوانی آسان گردد و به اسمائی که اگر بر قبرها بخوانی برانگیخته می شوند بر محمد و ال او درود فرست و مرا حاجت روا باز گردان. حضرت امام زین العابدین (علیه السلام) فرمود بخدا سوگند هیچ کس پس از این عمل قدم بر نمی دارد مگر آنکه حاجت او روا می گردد انشاء الله تعالی(17).
در اینجا نکته ای قابل توجه می باشد و آن اینکه نماز برای رفع نگرانی ها و ناراحتی های روانی مؤثر است به این معنا نیست که پس اگر رفع نگرانی ها راه و چاره دیگری هم دارد از آن استفاده نشود اولا که نباید فضای موجود زندگی را طوری درست کنیم که باعث نگرانی ها و ناراحتی های روانی شود و بر طبق دستورات انسان ساز اسلام برنامه های شخصی و اجتماعی خود را طرح ریزی کنیم و در هر امری صلاح خود و دیگران را در نظر بگیریم ثانیاً اگر ناراحتی هم بوجود آمد اول اگر راه حل منطقی و صحیح عادی دارد آنها را استفاده می کنیم چون خداوند عقل را در وجود انسان به ودیعه گذاشته برای هدایت و راهنمایی بشر و اگر از طرق عادی مسئله حل نشد حالا از طریق توسل و نماز و دعا و از خداوند درخواست رفع مشکل را می نمائیم البته باید توجه داشته باشیم که توسل و توکل به خدا از همان اول هم باید در برنامه های ما باشد این مطلب را متذکر شدم تا کسی فکر نکند که بعضی از ناراحتی های روانی که راه حل معمولی دارد و می تواند آنرا با صحبت کردن و دیگر برنامه ها برطرف کند فوراً آنها را رها کرده و فقط نماز حاجت بخواند و چه بسا آن مشکل از ابتدا با نماز حاجت برطرف نشود و حتی شخص نسبت به نماز هم دید دیگری پیدا کند. مثالی می زنم تا مطلب کاملاً واضح و روشن شود فرض دانش آموزی است که در یکی از از درس های خود نمره مناسبی به دست نیاورده حال این فرد اگر بلافاصله سراغ نماز حاجت رفته و نخواهد مشکل خود را حل کند کار درستی انجام نداده چون اول باید موانع و مسائلی که باعث شده نمره مطلوب بدست نیاید را بر طرف کند مثلاً درس ها را به دقت مطالعه کند اگر جائی از مطلب را متوجه نمی شود از معلم یا از کتاب راهنما جواب صحیح را بدست آورد و امور دیگر بعد در ضمن فعالیت و تلاش خود توجه به معنویت و توکل به خدا هم داشته باشد و حتی نماز حاجت هم بخواند خداوند موفقیت را به او عنایت می کند.